کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲: زمینه‌سازی برای بیداری ملی و انقلاب اسلامی

م.سلیمانی

خبر روزانه – کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است که تأثیرات آن نه تنها بر روند سیاسی آن زمان بلکه بر انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ نیز قابل توجه است. این کودتا که با حمایت مستقیم ایالات متحده و بریتانیا علیه دولت دموکراتیک محمد مصدق صورت گرفت، نشان‌دهنده دخالت‌های خارجی در امور داخلی ایران بود. برکناری مصدق و بازگشت شاه به سلطنت به معنای سرکوب جنبش‌های ملی‌گرایانه و دموکراتیک در کشور بود. با این حال، این کودتا به‌طور غیرمستقیم زمینه‌ساز رشد و بیداری جنبش‌های انقلابی در ایران شد.

در سال‌های قبل از کودتای ۲۸ مرداد، ایران شاهد تحولات بزرگی بود. ملی شدن صنعت نفت، به رهبری محمد مصدق، نقطه‌عطفی در تاریخ معاصر ایران بود. این اقدام که به‌طور خاص منافع بریتانیا را تهدید می‌کرد، موجب ایجاد بحران‌های سیاسی و دیپلماتیک بین ایران و کشورهای غربی شد. در این وضعیت، شاه به عنوان مهره‌ای وابسته به قدرت‌های خارجی، بیش از پیش به سرکوب مخالفان خود پرداخت. حمایت‌های خارجی از کودتای ۲۸ مرداد و نقشی که آمریکا و بریتانیا در این اقدام ایفا کردند، نشان‌دهنده سیاست‌های استعماری آن زمان بود که همواره علیه منافع ملت ایران عمل می‌کرد.

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نه تنها به سرنگونی دولت مصدق و بازگشت شاه به قدرت منجر شد، بلکه به تثبیت سلطنت مطلقه محمدرضا شاه کمک کرد. این رویداد موجب بروز شکاف‌های عمیق در جامعه ایران شد که به‌ویژه در میان گروه‌های سیاسی و مذهبی احساسات ضد سلطنتی و ضد استعماری را تقویت کرد. پس از کودتا، شرایط سرکوب شدید در کشور برقرار شد و بسیاری از فعالان سیاسی، به‌ویژه رهبران چپ‌گرا و ملی، در زندان‌ها یا تبعیدها قرار گرفتند. این سرکوب‌ها، همراه با سرکوب احزاب سیاسی و رسانه‌ها، منجر به رشد جنبش‌های مقاومت شد.

در میان گروه‌های مخالف، روحانیون و مذهبی‌ها نقش ویژه‌ای در مقابله با رژیم شاه ایفا کردند. آیت‌الله روح‌الله موسوی خمینی، که پیش از کودتا نیز در مبارزات سیاسی حضور داشت، پس از آن به‌طور مستمر علیه رژیم شاه و سیاست‌های آن سخنرانی می‌کرد. روحانیون به‌عنوان یکی از تنها گروه‌های مستقل از رژیم شاه، توانستند در این دوران قدرت بیشتری پیدا کنند و به‌طور مؤثری افکار عمومی را علیه سلطنت پهلوی بسیج کنند. این روند در دهه‌های بعدی به‌ویژه در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به‌طور چشمگیری افزایش یافت.

کودتای ۲۸ مرداد نه تنها در ایران بلکه در سطح بین‌المللی نیز بازتاب‌های گسترده‌ای داشت. در داخل کشور، این رویداد موجب نارضایتی‌های زیادی شد و اعتراضات عمومی علیه حکومت شاه را شدت بخشید. در سطح جهانی، بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای چپ‌گرا و سازمان‌های بین‌المللی نسبت به دخالت خارجی در ایران و سرکوب دموکراسی انتقاد کردند. این اعتراضات نه تنها به روند انقلاب اسلامی کمک کرد بلکه به روند شکل‌گیری یک جنبش ضد استعماری و ضد سلطنتی در سطح جهانی نیز شتاب داد.

در نهایت، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را می‌توان نقطه‌عطفی در تاریخ ایران دانست که در مسیر انقلاب اسلامی قرار دارد. سرکوب‌های شدید و شکست‌های اولیه نه تنها اراده مردم ایران را برای تغییرات بنیادی تقویت کرد بلکه به‌طور غیرمستقیم باعث رشد جنبش‌های انقلابی در دهه‌های بعدی شد. در سال ۱۳۵۷، این حرکت‌های مردمی به اوج خود رسیدند و در نهایت منجر به انقلاب اسلامی و سرنگونی رژیم شاهنشاهی شدند. بنابراین، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به‌عنوان یک زمینه‌ساز برای بیداری ملی و در نهایت وقوع انقلاب اسلامی در نظر گرفته می‌شود.

م.سلیمانی